ანდრეი მაქსიმოვი
am@maximov.com
https://t.me/Maximov_Wow
საქართველო და შვეიცარია - ტყუპები განვითარების ყველა საწყისი პირობით: ტერიტორიისა და მოსახლეობის სიდიდე, ბუნებრივი და კლიმატური პირობების მრავალფეროვნება, იდეალური გეოგრაფიული მდებარეობა ნებისმიერი რეგიონული ტრანზიტისთვის. ამავდროულად, ორივეს შეუძლია თავისი მულტიკულტურალიზმით (კონკრეტულ ქვეყანაში კულტურული განსხვავებების შენარჩუნება და განვითარება)დაიკვეხნოს: ორივე მათგანი მრავალეროვნული და მრავალრელიგიურია ეროვნული ტოლერანტობის მრავალსაუკუნოვანი ტრადიციებით. თუმცა, თანამედროვე ისტორიის განმავლობაში (სსრკ-ს დაშლის შემდეგ) ამ ყველა გარემოებამ საქართველო შვეიცარიად არ აქცია და, როგორც ჩანს, არც კი დააახლოვა. მოდით გავარკვიოთ რატომ.
უპირველეს ყოვლისა, საქართველოს ეკონომიკასა და საზოგადოებას ახასიათებს გამოხატული დუალიზმი, რომელშიც ეს ორი ნაწილი დიდწილად ერთმანეთისგან იზოლირებულია და თავისთავად ცხოვრობს. ერთ პოლუსზე არის დასავლურ თანამედროვე ტექნოლოგიებზე დაფუძნებული თანამედროვე ეკონომიკა, კადრებით, რომლებმაც მიიღეს ღირსეული განათლება და დაინტერესებულნი არიან როგორც ეკონომიკური რეფორმების გაგრძელებით, ასევე საქართველოს სწრაფი ინფრასტრუქტურული განვითარებით. მეორე მხარეს არის ტრადიციული ეკონომიკა, რომელიც დაფუძნებულია კონსერვატიულ, მოძველებულ საბჭოთა ტექნოლოგიებზე, პერსონალზე, რომელიც კარგად იცნობს თავის საქმიანობას სოფლის მეურნეობაში, ტურიზმის, სამშენებლო და სხვა სექტორებში, მაგრამ მინიმალურად იცის ბიზნესის დაგეგმვის, მარკეტინგის მნიშვნელობა, ბრენდინგი და საბაზრო ეკონომიკის სხვა ინსტრუმენტები.
ვიდრე ქართული საზოგადოების და ეკონომიკის ეს ორი ნაწილი ერთმანეთისგან განცალკევებით არსებობს, საქართველო მუხრუჭდება და მუდმივად იქნება დამუხრუჭების რეჟიმში, მასიური საშუალო კლასი კი, რომელიც ნებისმიერი დემოკრატიული ქვეყნის ეკონომიკური აღმავლობის საფუძველია - კარგ სურვილად დარჩება. და, მიუხედავად იმისა, რომ ცვლილებები არც მყიფეა და არც ნელი, თანამედროვე სექტორს ჯერ კიდევ არ შეუძლია ტრადიციულის „მონელება“. აუცილებლად უნდა ვაღიაროთ თანამედროვე ქართული ეკონომიკის წარმატებები, მისი ფინანსური, ინფრასტრუქტურული, სამშენებლო სექტორები, ექსპორტის განვითარება, როგორც ეკონომიკური ზრდის მაღალი ტემპები, ასევე უცხოური ინვესტიციების შემოდინება. ეს ყველაფერი, უდავოდ, დადებითად აისახება მთელ საზოგადოებაზე, მათ შორის მის ტრადიციულ ნაწილზეც.
ბოლო ათი წლის განმავლობაში საქართველოში სიღარიბის დონე თითქმის განახევრდა, 30-დან 15%-მდე (პრემიერ ირაკლი ღარიბაშვილის წლიური ანგარიშიდან პარლამენტში მიმდინარე წლის 30 ივნისს). მიუხედავად ამისა, ბევრი ადამიანი რჩება სიღარიბის ზღვარს მიღმა, მაგრამ მშრალი ციფრებით ეს ნიშნავს, რომ 535 ათასმა ადამიანმა სიღარიბისთვის თავის დაღწევა მოახერხა. უზარმაზარი რაოდენობაა, განსაკუთრებით ასეთი პატარა ქვეყნისთვის. წარმატება უზრუნველყო მშპ-ს სწრაფმა ზრდამ ერთ სულ მოსახლეზე 4500-დან 8200 აშშ დოლარამდე - 2020-23 წლებში. გარდა ამისა, 2022 წელს საგადასახდელო ბალანსის მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტმა მიაღწია ისტორიულ მინიმუმს (-4,1%), რაც მიუთთებს ეკონომიკისა და ქვეყნის იმპორტზე დამოკიდებულებას და ასევე ფულადი გადარიცხვები უცხოეთიდან. ათი წლის წინ ეს მაჩვენებელი ორჯერ მაღალი იყო, ანუ ორჯერ ცუდი. ბოლო დრომდე ქართული ლარი მუდმივად მყარდებოდა, რაც კარგია სოფლის მოსახლეობისთვის, ვინაიდან იმპორტი იაფდება. მართალია, ამავდროულად ექსპორტი ხარალდება და შესაბამისად ქართული პროდუქცია, მათ შორის სოფლის მეურნეობის პროდუქტები, რომელიც მსოფლიო ბაზრებზე არაადეკვატურად ძვირდება და კარგავს კონკურენტუნარიანობას. ეს ყველაფერი სრულიად ღირსშესანიშნავი ეკონომიკური მიღწევებია. მაგრამ ჩემთვის ასევე მნიშვნელოვანია ზრდის ხარისხი, ანუ როგორ აისახება ეს ზრდა თანამედროვე საქართველოში საზოგადოების ტრადიციული ნაწილის ცხოვრების დონესა და დასაქმებაზე. სამწუხაროდ, ფართომასშტაბიან ინფრასტრუქტურულ და საინვესტიციო პროექტებს დიდი მნიშვნელობა აქვს სახელმწიფო ბიუჯეტისთვის, მსხვილი კომპანიებისა და კორპორაციებისთვის, საერთაშორისო ტრანზიტისთვის, მაგრამ ძალიან ირიბად, შედარებით მცირე ზომით, ახდენს გავლენას ტრადიციული საზოგადოების ცხოვრებაზე. რა თქმა უნდა, ახლა თბილისიდან ბათუმში უფრო სწრაფად ჩახვალთ და ეს კიდევ უფრო სწრაფადაც მოხდება, მაგრამ ეს ყველაფერი სოფლისა და სხვა მოსახლეობის ღრმა ეკონომიკურ და სოციალურ პრობლემებს ძირეულად არ წყვეტს.
სწორედ ამიტომ ცდილობს სახელმწიფო აქტიურად დაუჭიროს მხარი მცირე ბიზნეს-პროექტებს საქართველოში. კიდევ ერთხელ მომეწონა პროგრამის „აწარმოე საქართველოში“ მორიგი სტატისტიკა, რომლის ფარგლებშიც 2014 წლიდან 11 ათასი მინი პროექტი დაფინანსდა და 62 500 სამუშაოზე ადგილი შეიქმნა, საშუალოდ ყოველი ასეთი პროექტი დაფინანსდა დაახლოებით 250 000 ლარით (100 ათას დოლარზე ნაკლები). სოფლებისა და პატრიარქალური საზოგადოებისთვის ეს რიცხვები შედარებით მცირეა, მაგრამ, ჩემი აზრით, უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე ქვეყნის მრავალმილიარდ დოლარიანი ინფრასტრუქტურული პროექტები. დავამატებ, რომ ბოლო ორი წლის განმავლობაში, რუსეთის უკრაინაში შეჭრის გამო, პოსტსაბჭოთა ქვეყნებიდან საქართველოში მიგრაციის მკვეთრმა ზრდამ დამატებითი ბიძგი მისცა ტრადიციულ სექტორში ახალი შემოსავლებისა და ინვესტიციების შემოდინებას. რეესტრის მიხედვით, გასული წელიწად-ნახევრის განმავლობაში ინდივიდუალურ მეწარმედ რუსეთის 20 ათასზე მეტი მოქალაქე დარეგისტრირდა. თუ ყველამ მინიმუმ 10 ათასი დოლარის ინვესტიცია ჩადო ბიზნესში (და, დიდი ალბათობით, ჩადო ან ბევრად მეტი), მაშინ ინვესტიციის მოცულობა 200 მილიონ დოლარს გადააჭარბებს.
მაგრამ საქართველოს ტრადიციული ეკონომიკისთვის მნიშვნელოვანია არა იმდენად სტრატეგიული ინვესტორები, რამდენადაც მასობრივად მცირე და საშუალო, რომლებსაც მოაქვთ არა მხოლოდ ფული, არამედ მწვავედ საჭირო ექსპერტიზა, გამოცდილება, ბიზნეს-დაგეგმვა და საბაზრო ეკონომიკის გაგება. ამავდროულად, ინვესტიციები უნდა გავიგოთ არა მხოლოდ როგორც ინვესტიციები რეალურ სექტორში, წარმოებაში ან/და ტურისტულ სექტორში, არამედ პირადიც ბინის, საკუთარი სახლის, მიწის შეძენაში. მაგალითად, ბოლო წელიწად-ნახევრის განმავლობაში რუსეთის მოქალაქეებმა საქართველოში თითქმის 10 000 ბინა იყიდეს. მაგრამ საქართველოს მცხოვრებლები არ უნდა ინერვიულონ, რომ უძრავი ქონების ფასი გაიზარდა. ეს ფაქტობრივად კარგია ადგილობრივი მოსახლეობისთვის. დეველოპერები გაისტუმრებენ ბანკებს, დაიწყებენ ახალ პროექტებს, შექმნიან ახალ სამუშაო ადგილებს და შემდგომ ჯაჭვში ისინი ახალ იმპულსს მისცემს ეკონომიკურ ზრდას.
შემოსული ინვესტორებისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანია ადგილობრივ პარტნიორებთან ურთიერთობის სწორი ალგორითმი, რომელიც ეფუძნება არა გაგებას, არამედ კანონს და სწორ ბიზნეს-დოკუმენტაციას (საქართველოში ეს სულაც არ არის რთული). სამწუხაროდ, როგორც საქართველოში დაბრუნების შემდეგ ბოლო თვეებში დავინახე, ჯერ კიდევ ბევრი ინვესტორი გადის ამ იმედგაცრუების გზას.
პირველი ეტაპია ეიფორა ბუნებიდან და ადგილობრივი სტუმართმოყვარეობით გამომდინარე, რაც საკუთარი თავისა და ოჯახისთვის უძრავი ქონების დაუყოვნებლივ შესაძენად დამაჯერებელ მოტივს იძლევა და ასევე, პატარა ბიზნესის გახსნისთვის, რომელიც ადგილობრივი პარტნიორის აზრით, ყოველთვის ძალიან პერსპექტიულია.
მეორე ეტაპი რემონტით ან მშენებლობით იწყება, სადაც ძალიან დაბალი ხარისხის მომსახურება და კოსმიურად გაბერილი ფასები, ხშირი მოტყუებაც კი გვხვდება, თუ თავად მომხმარებელი მუდმივად არ აკონტროლებს პროცესს. ამავდროულად, ბიზნესში ვლინდება ფარული ხარვეზები და მისი გაუმჭვირვალობა, ადგილობრივი პარტნიორის არასაკმარის ფინანსურ ცოდნასთან ერთად, იწვევს გარდაუვალ ზარალს და შეძენილი ქონების დაკარგვასაც კი. საბოლოოდ, მესამე და ბოლო ეტაპზე, იმედგაცრუებული ინვესტორი დიდი ფასდაკლებით იშორებს თავის აქტივებს და გარბის საქართველოდან. ბოლო ათწლეულის განმავლობაში მე შევხვდი ათობით ასეთ იმედგაცრუებულ ინვესტორს გერმანიიდან, რუსეთიდან, ირანიდან, თურქეთიდან, უკრაინიდან, პოლონეთიდან და სხვა ქვეყნებიდან. ყველა მიზიარებდა თავის გულის ამაჩუყებელ ამბავს, ისინი ყველა განსხვავებულები იყვნენ შინაარსით, მაგრამ ძალიან ჰგავდნენ არსით.
მეორეც, სანამ შვეიცარია გახდება, საქართველომ ჯერ სინგაპურად უნდა იმუშაოს. საქართველოში სახელმწიფოს/ხელისუფლებას იგივე პრობლემები აქვს, რაც ჰქონდა სინგაპურს თავის დროზე, სადაც ლი კუან იუმ, სინგაპურის სასწაულის ავტორმა, თავისი მკაცრი ავტოკრატიული ხელით შემოიღო ძირითადი წესები, რომლებიც უზრუნველყოფდნენ სინგაპურის კეთილდღეობას. პატიოსნება, მერიტოკრატია და პრაგმატიზმი! პატიოსნება აუცილებელია კორუფციასთან და არასრულყოფილებასთან საბრძოლველად მთავრობისა და სამართალდამცავი ორგანოების მუშაობაში. მერიტოკრატია გულისხმობს, რომ ქვეყნის სამართავად ყველაზე ქმედუნარიანი მოქალაქეები უნდა აირჩიონ და არა მმართველი კლასისა და მმართველი ელიტის წევრები. პრაგმატიზმი ნიშნავს მსოფლიოს საუკეთესო პრაქტიკის კოპირებას ეროვნულ ეკონომიკასა და საზოგადოებაში გამოყენებისა და ადაპტაციისთვის.
მესამე, ჩემი აზრით, პირველ რიგში, ნებისმიერი ქვეყანა უნდა განვითარდეს ეკონომიკურად და ჩამოაყალიბოს საშუალო კლასი, რასაც შეიძლება მოჰყვეს სრულფასოვანი დემოკრატიის გაჩენა. „ამერიკელი პოლიტიკური მკვლევრებისგან განსხვავებით, მე არ მჯერა, რომ დემოკრატია უპირობოდ იწვევს განვითარებას. მე მჯერა, რომ ქვეყანას უფრო სჭირდება.“ - ლი კუან იუს 1992 წელს ნათქვამი სიტყვები, მაგრამ დაკარგა თუ არა აქტუალობა, მათ შორის საქართველოსთვის? მაგრამ აუცილებელია დათქმა, რომ არც ავტოკრატია, არც ავტორიტარიზმი და არც დემოკრატია თავისთავად არ იძლევა პროგრესული განვითარების გარანტიას, საჭიროა მრავალი დამატებითი პირობა. გახსოვთ ლი კუან იუს „პრაგმატიზმი“?
ანდრეი მაქსიმოვი - მეცნიერი, ჟურნალისტი, «Коммерсант NEWS» და “Caucasus Business News” საავტორო ბლოგების ავტორი.
