ახლახანს პრესაში გავრცელდა ინფორმაცია, რომ საპენსიო სააგენტოს საინვსტიციო საბჭო და საინვესტიციო სამსახური შესაძლოა ლობირებდნენ საკანონმდებლო ცვლილებებს, რათა კანონმა დაუშვას საპენსიო ფონდის პირდაპირი (არასაჯარო) ინვესტიციები საწარმოებში და პროექტებში, როგორც პირდაპირი სესხების, ასევე პირდპირი წილობრივი მონაწილეობის საშუალებით.მოქმედი კანონი ასეთ პირდაპირ ინვესტიციებს კატეგორიულად და ცალსახად კრძალავს და სამართლიანადაც, როგორც ქვემოთ დავინახავთ. კანონით დაშვებულია საპენსიო ფონდის სახსრების მხოლოდ კეთილსაიმედო საჯარო ფასიან ქაღალდებში გათავსება, კანონით ცალსახად განსაზღვრული კონცენტრაციის, საკრედიტო ხარისხის, ლიკვიდობის ხარისხის და სავალუტო ლიმიტების ფარგლებში.

საქართველოში დაგროვებითი საპენსიო რეფორმის გაცხადებული მიზნებია:1) საპენსიო ასაკში ფონდის ბენეფიციარების ფინანსური უზრუნველყოფა, მათი საუკეთესო ინტერესების სრული დაცვით და 2) უახლოეს წლებში ქვეყანაში მასშტაბური საინვესტიციო კაპიტალის ბაზის შექმნა, რომელიც გადამწყვეტი იქნებოდა საქართველოში კაპიტალის ბაზრის განვითარების და რეალური ეკონომიკის, ბანკების მიღმა, კაპიტალის ბაზრის საშუალებით გრძელვადიან, იაფ და მოქნილ დაფინანსებაში და უცხოური პორტფელური ინვესტიციების მოზიდვაში.

ეს ორივე მიზანი ერთიანდება ერთ სტრატეგიულ მიზნად - საქართველოში ეკონომიკის განვითარების თვისებრივად ახალ საფეხურზე გადაყვანა და სიღარიბის საბოლოოდ დაძლევა.

საპენსიო სააგენტო შეიქმნა და რეფორმის წარმატებული იმპლემენტაცია დაიწყო რეკორდულად მოკლე ვადაში (2-3 თვეში). სააგენტოს შექმნიდან თითქმის 23 თვის თავზე, 2021 წლის 30 ნოემბრის ჩათვლით საპენსიო ფონდის მოცულობა დაახლოებით 1 მილიარდ 900 მილიონი ლარის ფარგლებში იყო და საპენსიო სქემაში ჩართულია დაახლოებით 1 200 000-ზე მეტი ბენეფიციარი.

საინვესტიციო საქმიანობის დაწყების მნიშვნელობა და წინაპირობები

შექმნიდან დღემდე, საპენსიო ფონდი სრულად ლარში დენომინირებულ საბანკო ინსტუმენტებშია განთავსებული (საბანკო დეპოზიტები და სადეპოზიტო სერთიფიკატები) და საინვესტიციო საქმიანობა არ დაწყებულა, მიუხედავად იმისა, რომ საინევსტიციო საბჭო ჯერ კიდევ 2019 წლის ივნისში შეიქმნა და მათი თანამდებობრივი სარგო, ხარჯები და პროფესიული შეცდომის რისკის დაზღვევის პრემია, სახელმწიფო ბიუჯეტიდან იფარებოდა, რასაც ამიერიდან საპენსიო ფონდი დაფარავს.

საქსტატის და საპენსიო სააგენტოს ოფიციალურ მონაცემებზე დაყრდნობით გამოვთვალეთ, რომ საპენსიო ფონდს დაარსებიდან 2019 წლის ბოლომდე დაერიცხა -0.960% რეალური სარგებელი; დაარსებიდან 2020 წლის ბოლომდე დაერიცხა 9.149%, ხოლო დაარსებიდან - 2019 წლის 1 იანვრიდან, 2021 წლის 30 ნოემბრის ჩათვლით დაერიცხა 4.196% რეალური სარგებელი (ინფლაცია გამოკლებულია), რაც საშუალოდ წლიურზე გადათვლილი, 1.419% წლიური რეალური სარგებელი გამოდის.

აღსანიშნავია, საპენსიო ფონდის სავალუტო დივერსიფიცირების მნიშვნელობა. კანონი ითვალისწინებს საპენსიო ფონდის 20%-ის სხვა მყარ ვალუტაში, ვთქვათ ამერიკულ დოლარში დენომინირებულ აქტივებში, თუნდაც იგივე საბანკო დეპოზიტებზე განთავსებას. ყოველთვიურად საპენსიო ფონდში შემოსული თანხების 20%-ით რომ შეძენილი ყოფილიყო ამერიკული დოლარი და განთავსებულიყო ვადიან საბანკო ანაბარზე, ლარის კურსის ყოველდღიური მონაცემების გათვალისწინებით და საბანკო დეპოზიტებზე შესაბამის პერიოდებში არსებული განაკვეთების მიხედვით, დღეს საპენსიო ფონდის ღირებულება საანგარიშგებო ვალუტაში, მნიშვნელოვნად, დაახლოებით 40 მილიონი ლარით მეტი იქნებოდა.

ზემოაღნიშნული, კიდევ ერთხელ, ხაზს უსვამს საინვესტიციო საბჭოს და შესაბამისი სამსახურის გააქტიურების მნიშვნელობას, საინვესტიციო საქმიანობის დაწყების თვალსაზრისით.

აღნიშნულის წინაპირობას წარმოადგენს საინვესტიციო პოლიტიკის დოკუმენტის და  იქ მოყვანილი საინვესტიციო მიზნების საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობა და რისკის კონტროლის სტრუქტურის ამოქმედება, ასევე საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისად.

საინვესტიციო პოლიტიკის შესაბამისობა საუკეთესო საერთაშორისო სტანდარტებთან

საპენსიო სააგენტოს საინვესტიციო სამსახურის მიერ მრავალჯერ გაცხადებული, „ინფლაციის დამარცხებაზე“ ორიენტირებული საინვესტიციო პოლიტიკა არ არის საპენსიო ფონდის მონაწილეეების საუკეთესო ინტერესების შესაბამისი.

საინვესტიციო პოლიტიკა და საინვესტიციო ქმედებები ორიენტირებული უნდა იყოს და მიზნად ისახავდეს რისკით შეწონილი შემოსავლიანობის მაქსიმიზაციას, იმ რისკის ლიმიტების ფარგლებში, რომლებიც რაოდენობრივად დადგენილი უნდა იყოს საინვესტიციო პოლიტიკის და რისკის კონტროლის დოკუმენტებში. ეს არის საუკეთესო საერთაშორისო სტანდარტი და ინვესტიციების დაწყების უმთავრესი წინაპირობა. სამწუხაროდ, ასეთი რაოდენობრივი ლიმიტებიან/და მათი დადგენის მეთოდოლოგიები არცერთ აღნიშნულ დოკუმენტში არ იძებნება.

საინვესტიციო პოლიტიკის დოკუმენტში ვკითხულობთ:

საინვესტიციო მიზანი – ინვესტიციები იმგვარად უნდა დაიგეგმოს, რომ მაღალი ალბათობით (95%-იანი ან მეტი ალბათობით) საინვესტიციო ჰორიზონტის ბოლოს მოსალოდნელი იყოს ინვესტიციებიდან დადებითი რეალური ამონაგების (ინფლაციის გათვალისწინებით) მიღება.

ეს გამონათქვამი არსებითად მცდარია, რადგანაც:

1.შეუძლებელია 95%-იანი ალბათობით რაიმე კონკრეტულ ამონაგებზე საუბარი, თეორიულადაც კი და რომც შეიძლებოდეს, მაშინ სიტყვები „მოსალოდნელი იყოს“ სრულიად უადგილოა. ამ საკითხზე მრავლად მოიძებნება ლიტერატურა, მათ შორის სასწავლო. ჩანაწერი, რომელიც ფორმალურად მაინც იქნებოდა მართებული, უნდა იკითხებოდეს შემდეგნაირად:

ინვესტიციები იმგვარად უნდა დაიგეგმოს, რომ 95%-იანი ნდობის დონით, საინვესტიციო ჰორიზონტის ბოლოს, ინვესტირებული საპენსიო ფონდის რეალური შემოსავლიანობა (შემოსავლიანობას გამოკლებული ინფლაცია) იყოს დადებითი. სხვა, სიტყვებით, 95%-იანი ნდობის დონით (და არა ალბათობით), შემოსავლიანობა უნდა იყოს, მინიმუმ, ინფლაციაზე ოდნავ მეტი.

საინვესტიციო პოლიტიკის დოკუმენტში არეულია ალბათობის და ნდობის დონის მცნებები, რომლებიც არსებითად განსხვავებული სიდიდეებია. სამწუხარო და შემაშფოთებელია ამგვარი მცდარი გამონათქვამის ხილვა საინვესტიციო პოლიტიკის დოკუმენტის საინვესტიციო მიზნის დებულებაში, რომელი დოკუმენტიც არის საინვესტიციო პროცესის განმსაზღვრელი და სავალდებულო სახელმძღვანელო.

2. საუბარი უნდა იყოს საინვესტიციო პორტფელის შემოსავლიანობის მოდელირებულ სტატისტიკურ განაწილებაზე, რომელ განაწილებასაც აქვს ორი ძირთადი რაოდენობრივი მახასიათებელი: საშუალო შემოსავლიანობა (შემოსავლიანობის მათემატიკური მოლოდინი) და შემოსავლიანობის 95%-იანი ნდობის ინტერვალის უმცირესი მნიშვნელობა. საინვესტიციო პოლიტიკის დოკუმენტში გაცხადებული საინვესტიციო მიზანი, სწორედ შემოსავლიანობის 95%-იანი ნდობის ინტერვალის უმცირესი მნიშვნელობით განისაზღვრება, რომელი მნიშვნელობაც უნდა იყოს ინფალციაზე, მინიმუმ, უმნიშვნელოდ მეტი. საინვესტიციო სამსახურიც, სწორედ ამ მინიმალურ შემოსავლიანობას და „ინფლაციის დამარცხება“-ს აცხადებს საინვესტიციო მიზნად და ორიენტირად.

3.„ინფლაციის დამარცხების“ გამოცხადება საინვესტიციო მიზნად ასევე აზრს მოკლებულია სხვა მიზეზითაც. მაგალითად, თუ ინფლაცია (თეორიულად) გახდა ძალიან მაღალი, მაშინ მისი დამარცხებისთვის საჭირო გახდება მაღალი შემოსავლიანობის და შესაბამისად მაღალი რისკის მქონე ინსტრუმენტებში ინვესტირება ისე, რომ აღებულმა რისკმა შეიძლება გადააჭარბოს დადგენილ (როდესაც დაადგენენ) რისკის ლიმიტებს, რაც დაუშვებელია. თუ ინფლაცია გახდა, სამიზნე 3% ან უფრო ნაკლები (უარყოფითიც ყოფილა), მაშინ ასეთი ინფლაციის დამარცხებისთვის სამიზნე შემოსავლიანობა 3% ან ნაკლები ან ნული უნდა იყოს?

კიდევ ერთხელ, საპენსიო სქემის ბენეფიციარების საუკეთესო ინტერესებიდან გამომდინარე, საინვესტიციო პოლიტიკა და შესაბამისი საინვესტიციო ქმედებები ორიენტირებული უნდა იყოს და მიზნად ისახავდეს რისკით შეწონილი შემოსავლიანობის მაქსიმიზაციას, რაოდენობრივად დადგენილი რისკის ლიმიტების ფარგლებში, საუკეთესო საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისად, და არადეკლარირებულ „ინფლაციის დამარცხება“-ს, რომელიც სულ სხვა ორგანიზაციის მანდატით არის გათვალისწინებული.

რისკის კონტროლი

როგორც საინვესტიციო საქმიანობის დაწყების აუცილებელი წინაპირობა - საპენსიო სააგანტოში უნდა შეიქმნას და ეფექტურად ფუნქციონირებდეს რისკის კონტროლის დამოუკიდებელი სტრუქტურა.

საპენსიო ფონდს ადგილზე უნდა ჰქონდეს ადეკვატური რისკის კონტროლის მექანიზმები, ინფრასტრუქტურა, მეთოდოლოგიები, რათა მათ დაარეგულირონ საინვესტიციო, ოპერაციული, მმართველობითი რისკები და ასევე უნდა ჰქონდეთ შიდა რეპორტინგის მექანიზმები.

რისკების კონტროლის ფუნქცია დამოუკიდებელი უნდა იყოს საოპერაციო და საინვესტიციო ფუნქციებისგან და უნდა ჰქონდეს საკმარისი უფლებამოსილება, სტატუსი, რესურსები და წვდომა უმაღლეს მმართველობით ორგანოსთან.

რისკების იდენტიფიცირება, შეფასება და მონიტორინგი უნდა განხორციელდეს მიმდინარე, ყოველდღიურ რეჟიმში, მთელი ორგანიზაციის მასშტაბით.

მთავარი რისკის ოფიცრის დამოუკიდებლობა ძალიან მნიშვნელოვანია. ის უნდა იყოს დამოუკიდებელი იმ სტრუქტურული ერთეულებისგან, რომელთა საქმიანობასაც ამოწმებენ, რისკების იდენტიფიცირება / კონტროლის მიზნებისთვის. მას უნდა ჰქონდეს სათანადო უფლებამოსილება და სტატუსი. მას უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, გავლენა მოახდინოს ისეთ გადაწყვეტილებებზე, რომლებმაც შესაძლოა, წარმოშვას რისკი.

საპენსიო სააგენტოში არსებული საოპერაციო და საინვესტიციო რისკების მონიტორინგის, იდენტიფიცირების, რაოდენობრივი შეფასების, კონტროლისა და რეპორტინგის მიზნით აუცილებელია, არსებობდეს რისკების კონტროლის სტრუქტურა და შესაბამისი მმართველობითი ორგანო - რისკების კომიტეტი,რომელსაც აქვს შესაბამისი უფლებამოსილება, მაღალი რანგის სტატუსი და შედგება მინიმუმ სამი წევრისგან.რისკების კონტროლის ფუნქცია თავის გადაწყვეტილებებში უნდა იყოს დამოუკიდებელი ყველა სხვა ფუნქციისაგან.

აღნიშნული მოთხოვნები წარმოადგენს საუკეთესო საერთაშორისო სტანდარტების და ნორმების მოკლე შეჯამებას, რომელი ნორმები და სტანდარტები დეტალურად არის გაწერილი ამ ინდუსტრიისთვის ყველაზე ავტორიტეტულ და სახელმძღვანელო პუბლიკაციებში, მათ შორის სავალდებულო ევროდირექტივებში:

Directive 2013/36/EU of the European Parliament and of the Council of June 26, 2013 on access to the activity of credit institutions and the prudential supervision of credit institutions and investment firms, amending directive 2202/87/EC and repealing Directives 2006/48/EC and 2006/49/EC, Article 76;
Principles for Enhancing Corporate Governance; Basel Committee on Banking Supervision; Bank for Internaltional Settlements, October 2010;
OECD Core Principlesof Private PensionRegulation © OECD 2016.

ზემოთ აღნიშნულისგან განსხვავებით, საპენსიო სააგენტოს მიმდინარე სტრუქტურა ისეა მოწყობილი (გადაკეთებული), რომ საინვესტიციო გადაწყვეტილებები მიიღება მხოლოდ ერთი (საინვესტიციო) ვერტიკალის მიერ, რომლის წარმომადგენელთა პროფესიული პასუხისმგებლობა „მოსახერხებლად“ დაზღვეულია, ხოლო მათ რაიმე არსებით გადაწყვეტილებებზე, ასეთის არსებობის შემთხვევაში, ეფექტური კონტროლის არანაირი მექანიზმი არ არსებობს.

ინვესტირება დაგროვებითი პენსიის შესახებ საქართველოს მოქმედი კანონის შესაბამისად

მოქმედი კანონის შესაბამისად, საპენსიო ფონდის თანხების ინვესტირება უნდა განხორციელდეს კეთილსაიმედო ფინანსურ ინსტრუმენტებში (საკრედიტო - საჯარო ობლიგაციები, რომლებიც აკმაყოფილებენ კანონით დაწესებულ საკრედიტო ხარისხის ლიმიტებს და საჯარო წილობრივ - აქციებში), დივერსიფიცირების პრინციპების სრული დაცვით და საინვესტიციო პორტფელის აგრეგირებული რისკის პროფილის იმ ლიმიტებში, რომლებიც რაოდენობრივად იქნება დადგენილი და გაწერილი საინვესტიციო პოლიტიკის დოკუმენტში და რისკის პოლიტიკის დოკუმენტში. იმავდროულად, უნდა განხორციელდეს საინვესტიციო საქმიანობის ყოველდღიური დამოუკიდებელი რისკის კონტროლი.

საჯარო ფასიანი ქაღალდები ლიკვიდური და გამჭვირვალე ინსტრუმენტებია. მათი ფასი დგინდება რეგულირებულ ბაზარზე და მიიჩნევა სამართლიან ფასად. ასეთ ინსტრუმენტებთან ასოცირებული რისკების შეფასება შესაძლებელია გაცილებით უფრო ზუსტად და ამისთვის არსებობს საუკეთესო საერთაშორისო პრაქტიკა და მეთოდოლოგიები.

ამ ეტაპზე, საპენსიო სააგენტოს ზემოთ აღნიშნული ამოცანის გადასაწყვეტად არ გააჩნია შესაბამისი ჩარჩო სტრუქტურა; ინფრასტუქტურა (სისტემები, მეთოდოლოგიები, შესაბამისი ექსპერტიზის მქონე ადამიანური რესურსი); სტრატეგია; ინსტიტუციური გარემო. არ არის არც რაოდენობრივად და არც კონცეპტუალურად დადგენილი რისკის ამტანუნარიანობა და რისკის აპეტიტი. აღნიშნული აუცილებელი წინაპირობების გარეშე საინვესტიციო საქმიანობის დაწყება არ შეესაბამება საუკეთესო საერთაშორისო სტანდარტს და არის მიუღებელი.

საპენსიო ფონდის თანხების არასაჯარო პირდაპირი ინვესტიციები?

პირდაპირი ინვესტიციები არსებითად განსხვავდება ზემოთ განხილული, კანონით დაშვებული ინვესტიციებისგან.

პირდაპირი ინვესტიციის შემთხვევაში ხდება საწარმოს ან/და პროექტის კაპიტალის დაფინანსება პირდაპირი დაკრედიტების ან წილობრივი მონაწილეობის საშუალებით და, როგორც წესი წარმოადგენს ორმხრივ არასაჯარო გარიგებას.

განსხვავებით საჯარო ფასიან ქაღალდებში ინვესტირებისაგან, პირდაპირი ინვესტიციები არასაჯარო ინსტრუმენტებში (პირდაპირი სესხი, წილის პირდაპირი შეძენა), განსაკუთრებით საპენსიო სააგენტოს საინვესტიციო სამსახურის არსებული შესაძლებლობების (და არა მხოლოდ) გათვალისწინებით, კატეგორიულად მიუღებელია, მათ შორის, შემდეგი გარემოებების გამო:

1. პირდაპირ ინვესტიციებთან დაკავშირებული გარიგება ბილატერალურია (bilateral) და შესაბამისად - გაუმჭვირვალე;

2. ფასწარმოქმნა სრულიად გაუმჭვირვალეა, ხორციელდება ორი მხარის კერძო მოლაპარაკების საფუძველზე და შეთანხმებული ფასი შეიძლება შორს იყოს სამართლიანი ფასისგან, მაშინ როდესაც, კანონით დაშვებულ საჯარო ფასიან ქაღალდებში ინვესტიციის შემთხვევაში, ფასს რეგულირებული ბაზარი ადგენს;

3. პირდაპირი ინვესტიციის შემთხვევაში, ლიკვიდობა პრაქტიკულად არ არის და ასეთი ინვესტიციიდან გამოსვლა, უკეთეს შემთხვევაში, დიდი დისკონტით (დანაკარგით) ხდება;

4. პირდაპირი ინვესტიციის რისკის რაოდენობრივი შეფასება რაიმე გონივრული სიზუსტით, გაცილებით უფრო რთულია;

5. პირდაპირი ინვესტიციები პრაქტიკულად არ რეგულირდება;

6. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, საინევსტიციო გადაწყვეტილებები მიიღება მხოლოდ ერთი ვერტიკალის მიერ, რომელ ვერტიკალსაც პასუხისმგებლობები დაზღვეულიც კი აქვს და მათ გადაწყვეტილებებზე ეფექტური კონტროლის არანაირი მექანიზმი დღეს არ არსებობს;

7. ზემოთ აღნიშნულებიდან გამომდინარე, არის მიკერძოებულობის ან/და კორუფციის ძალიან მაღალი, პრაქტიკულად გარდაუვალი რისკები, მონაწილე ბენეფიციარებისთვის ზიანის მიყენების ხარჯზე;

8. საპენსიო სააგენტოს არ გააჩნია ზემოხსენებული ტიპის რისკების კონტროლის არანაირი რესურსი;

9. პირდაპირ ინვესტიციებში საპენსიო ფონდის მონაწილეობა არა მარტო არ შეუწყობს ხელს ადგილობრივი კაპიტალის ბაზრის განვითარებას, არამედ ხელს შეუშლის მას;

10. ყოველივე ზემოთ აღნიშნულის თანმდევი, მაგრამ კრიტიკულად მნიშვნელოვანი ეფექტი იქნება საზოგადოების მხრიდან საპენსიო სააგენტოს საინვესტიციო საქმიანობისადმი არსებული ისედაც დაბალი ნდობის კიდევ უფრო დაკნინება.

11. ასეთი საინევსტიციო ქმედებები უკიდურესად უარყოფითად აისახება იმ პოტენციური მონაწილეების გაწევრიანებაზე, რომლებსაც კანონით, გაწევრიანების ვალდებულება არ გააჩნიათ და მათი რიცხვი ერთი მილიონის ფარგლებშია.

ყოველივე ზემოხსენებულის გათვალისწინებით, საპენსიო ფონდის სახსრების არასაჯარო პირდაპირ ინვესტიციებში მიმართვა, რომელსაც მოქმედი კანონმდებლობა ცალსახად კრძალავს, იქნება უკიდურესად გაუმართლებელი, უპასუხისმგებლო და უპრეცედენტოდ მნიშვნელოვანი და ძალიან წარმატებულად დაწყებული სისტემური რეფორმის შეუქცევადად დამაზიანებელი ნაბიჯი.

ავტორი: ლევან სურგულაძე, სპეციალურად „კომერსანტისთვის“