„ბანკები და ფინანსები“ ახალგაზრდა ფინანსისტთა და ბიზნესმენთა ასოციაციის ვიცე-პრეზიდენტს პაატა ბაირახტარს ესაუბრა, რომელმაც ლარის გაუფასურების პრობლემის შეფასებისას საქართველოს ეროვნული ბანკის ნეგატიურ როლზე გააკეთა აქცენტი. ბაირახტარის განცხადებით, ყველაზე სამწუხარო ის არის, რომ მიუხედავად იმისა, რომ შეცდომების დაშვების არც დრო და არც უფლება არ გვაქვს, კობა გვენეტაძის უწყება შეცდომებზეც კი ვერ სწავლობს.

გთავაზობთ ეკონომისტის მოსაზრებებს ბოლო დროს ლარის რეკორდული გაუფასურების გამომწვევ მიზეზებში საქართველოს ეროვნული ბანკის როლისა და წილის შესახებ.

„ეროვნული ვალუტა მისი არსებობის მანძილზე ყველაზე მძიმე პერიოდს გადის. ამას გაცვლითი კურსიც აჩვენებს, რომელიც თითქმის ყველა ძირითად სავაჭრო პარტნიორის ვალუტასთან მიმართებით გაუფასურდა.

ყველაზე ტრაგიკულად და დრამატულად ლარი დოლართან მიმართებით დაეცა. გადალახა ყველა ფსიქოლოგიური ნიშნული და დღეს ერთი დოლარი 3.19 ლარის ფარგლებში ივაჭრება. არაერთი მოსაზრება გამოითქვა ბოლო პერიოდში, თუ რისი ან ვისი ბრალია ეროვნული ვალუტის გაუფასურება. ლარის ქრონიკული დევალვაციის გამართლებას სხვადასხვა დროს, საგარეო შოკებითა, თუ ჩვენს მეზობელ ქვეყნებში შექმნილი მდგომარეობით ხსნიდნენ მონეტარული და ფისკალური ხელისუფლების აღმასრულებლები. თუმცა, რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, არცერთხელ არ გაკეთებულა დაშვება, რომ ლარის დასუსტება შესაძლოა ასევე ყოფილიყო ქვეყნის შიგნით არსებული არასწორი მონეტარული თუ ფისკალური პოლიტიკის ბრალი. იმის გასაგებად, თუ რატომ უფასურდება ეროვნული ვალუტა შეუქცევადად, ანალიზი ცოტა შორიდან უნდა დავიწყოთ და ბოლო 2 წლის ტენდენციებს ერთად გადავავლოთ თვალი.

ლარის პირველი ანტირეკორდი

ეროვნულმა ვალუტამ მორიგი გაუფასურების ტალღა 2019 წლის მაისის პირველ ნახევარში დაიწყო და დევალვაციის პირველ ტალღამდე, ერთი დოლარი 2.79 ლარად ივაჭრებოდა. ამ პერიოდში ლარზე მცირედი გავლენა თურქეთის ეროვნული ვალუტის, ლირის გაუფასურებამ მართლაც მოახდინა. თუ დინამიკაში დავაკვირდებით, არითმეტიკული სიზუსტით მიჰყვა ლარი თურქული ვალუტის გაუფასურების ტრენდს. თუმცა, ტექნიკურად ეს შუძლებელია და სავაჭრო პარტნიორი ქვეყნის ვალუტის გაუფასურებას, გარკვეული გადაცემის დრო ჭირდება ადგილობრივ ვალუტაზე ზეგავლენის მოსახდენად. ჩნდება კითხვა, მაშინ რატომ გაუფასურდა ლარი ლირის პარალელურად.

საქმე ის გახლავთ, რომ ეკონომიკაში არსებობს ტერმინი, რომელსაც მოლოდინების ეფექტი ეწოდება და რომელსაც მყისიერი ზეგავლენის მოხდენა შუძლია სავალუტო ბაზარზე და არა მხოლოდ მასზე. თუმცა, ამ მოლოდინების შექმნაცა და გაფანტვაც, სწორი კომუნიკაციით ხელეწიფება ცენტრალურ ბანკსა თუ ეკონომიკურ გუნდს. მაგრამ ჩვენს რეალობაში, რასაც სებ-ის მხრიდან ვისმენდით იყო ის, რომ ლარის გაუფასურება სებ-ს არ ეხება.

არც ეს შემთხვევა იყო გამონაკლისი. ცენტრალურმა ბანკმა საზოგადოებას ისევ არაფერი განუმარტა სავალუტო ბაზარზე მიმდინარე პროცესების შესახებ. შესაბამისად, სავალუტო ვაჭრობის მონაწილეებმა, რომლებიც მუდმივად ადევნებენ ტრენდს თვალს, დაიწყეს ჰეჯირება, ანუ ეროვნული ვალუტის სწრაფი მოშორება პოტენციური რისკების გადასაზღვევად. რამაც ცხადია უკვე ტექნიკური წნეხი გამოიწვია ლარზე. საგულისხმოა ის, რომ ამ პერიოდში ცენტრალურ ბანკს არანაირი ზომა არ მიუღია, რათა ბაზარზე აჟიოტაჟური მოთხოვნა თავიდან აეცილებინა. ამ შეცდომას სებ-ი მიმდინარე წელსაც გაიმეორებს, თუმცა ამაზე მოგვიანებით ვისაუბროთ.

ზემოთ ხსენებული პანიკის გადავლის შემდეგ, ლარმა იმ პოზიტიური მაკროეკონომიკური პარამეტრების შეთვისება დაიწყო, რომელიც იმხანად (2019 წლის პირველი კვარტალი) გვქონდა ბაზარზე და ივნისიდან გამყარება დაიწყო. თუმცა, აქ უკვე ერევა ეროვნული ბანკი და ლარის გამყარებას ხელოვნურად აჩერებს, კერძოდ კი ივნისის დასაწყისში გვენეტაძის უწყება სავალუტო ბაზრიდან 10 მლნ დოლარს იღებს. ეს პირველი კრიტიკული შეცდომაა რომელსაც ცენტრალური ბანკი უშვებს.

ეროვნული ბანკი და მისი მანდატი

2019 წლის ივნისში ქვეყანას კიდევ ერთი საგარეო შოკი დაატყდა თავს რუსული ემბარგოს სახით. რომელიც, ფრენების აკრძალვაში გამოიხატა. ამ ფაქტმა სავალუტო ბაზარზე ცხადია ახალი პანიკის ტალღა გააჩინა და ლარმაც სწრაფად დაიწყო გაუფასურება. კერძოდ, ორთვიან მონაკვეთში ეროვნული ვალუტა 25 პუნქტით ისე გაუფასურდა, რომ ცენტრალური ბანკი სავალუტო ბაზარზე არ ჩარეულა. ამ პერიოდშიც სებ-ის ჩაურევლობის მთავარ არგუმენტს ის წარმოადგენდა, რომ ლარი ეროვნული ბანკის პასუხსიმგებლობა არ იყო და სებ-ი მხოლოდ მაშინ ჩაერეოდა, როდესაც ქვეყანაში ფასების სტაბილურობას საფრთხე შეექმნებოდა.

თუმცა აქ ცენტრალურ ბანკს „გამოეპარა“ ჩვენი ეკონომიკის იმპორტზე დამოკიდებული სტრუქტურა. რომლის მიხედვითაც ქვეყანაში სამომხმარებლო კალათის 70%-ზე მეტი იმპორტირებული პროდუქციით ივსება. ასეთ რეალობაში კი შეუძლებელია ეროვნული ვალუტის 25 პუნქტიანმა დევალვაციამ ფასების საერთო დონეზე ზეგავლენა არ მოახდინოს. მით უფრო როდესაც უფასურდება როგორც ეფექტური, ისე ნომინალური გაცვლითი კურსები.

არსებული მონაცემები სავსებით საკმარისი იქნებოდა ნებისმიერი ქვეყნის ცენტრალური ბანკისთვის, რათა აქტიურად ჩარეულიყო სავალუტო ბაზარზე. მაგრამ საკმარისი არ აღმოჩნდა სებ-ისთვის. გვენეტაძის უწყებამ მის ხელთ არსებული ინსტრუმენტების გამოყენება მხოლოდ მას შემდეგ დაიწყო, როდესაც ბაზარზე ინფლაციურმა პროცესებმა შეუქცევადი სახე მიიღო.

მაგალითად, როდესაც გამოქვეყნდა 2019 წლის ივლისის მონაცემები (ივლისის მდგომარეობით დეფლაცია ფიქსირდებოდა) უკვე ჩანდა, რომ ყველა პირველადი მოხმარების პროდუქტსა და მომსახურებაზე ფასები იზრდებოდა. ერთადერთი რაც საერთო სურათს აბალანსებდა, იყო ადგილობრივი წარმოების ხილი და ბოსტნეული, სწორედ ხილისა და ბოსტნეულის ხარჯზე გამოიყვანა “საქსტატმა” არა ინფლაციური, არამედ დეფლაციური სურათი. ადგილობრივი წარმოების ბაღჩეული კი, ცხადია, სეზონურია და ყველა კარგად ხვდებოდა, რომ ადგილობრივი ბაღჩეულის სეზონის შემდეგ, დაიწყებოდა ინფლაციური პროცესები. თუმცა, ამის მიუხედავად ცენტრალურმა ბანკმა, პროცესების შესარბილებლად არანაირი ზომა არ მიიღო და აგვისტოშიც რეფინანსირების განაკვეთი უცვლელად დატოვა. სწორედ ეს გახლდათ მეორე კრიტიკული შეცდომა, რომელიც მარეგულირებელმა დაუშვა.

თავის მხრივ, როგორც ზემოთაც ავხსენით, ინფლაციაზე მთავარ წნეხს წარმოადგენდა ნომინალური კურსის გაუფასურება, სწორედ ის კურსი, რომელზეც თითქმის მთელი წლის განმავლობაში, სებ-ი პასუხისმგებლობას იხსნიდა. თუმცა, იმ განსხვავებით, რომ 2019 წლის მეორე ნახევრიდან სებ-ი აღიარებს კურსის პრობლემას და მის შესამცირებლადაც კონკრეტული ნაბიჯების გადადგმა დაიწყო. თუმცა, არც ამ ნაბიჯების გადადგმისას იყო სებ-ი თანმიმდევრული.

კერძოდ, სებ-მა 2 ჯერ განახორციელა ინტერვენცია სავალუტო ბაზარზე და 40-40 მლნ გამოიტანა გასაყიდად. პირველი ინტერვენცია სებ-მა 1 აგვისტოს განახორციელა და ბაზარმა 32 მლნ დოლარი აითვისა, რომელმაც კურსზე მნიშვნელოვანი ზეგავლენაც მოახდინა. კერძოდ, ლარი 3 პუნქტით გამყარდა, თუმცა დროებით. მეორე ინტერვენცია სებ-მა სექტემბრის მიწურულს განახორციელა და ბაზარს, ისევ 40 მლნ დოლარი მიაწოდა, მაგრამ ამას უკვე სავალუტო ბაზარზე, პრაქტიკულად ზეგავლენა აღარ მოუხდენია და კურსი არ შეცლილა.

აღნიშნული ფაქტები იმით აიხსნა, რომ ეკონომიკას უცხოური ვალუტის შემოდინება აკლდა, რაც საკმაოდ ახლოს იყო სიმართლესთან, თუ 2019 წლის FDI-ისა და ტურიზმის მაჩვენებლებს შევხედავთ, რომელიც შემცირებული იყო 2018 წელთან შედარებით. თუმცა, ამის მიუხედავად 40 მლნ ინტერვენციას ზეგავლენა მაინც უნდა მოეხდინა ისეთ მცირე ბაზარზე, როგორიც საქართველოს სავალუტო ბაზარია. ჩნდება კითხვა, მაშინ რატომ არ იმოქმედა სებ-ის ერთ-ერთმა ყველაზე მძლავრმა ბერკეტმა – ინტერვენციებმა?!

საქმე ის არის, რომ ინტერვენცია წარმოადგენს ინსტრუმენტს, რომელიც მყისიერად ზრდის დოლარის მასას მიმოქცევაში, რაც კურსს აჯანსაღებს, მაგრამ თუ ლარის მასა მნიშვნელოვნად არის გაზრდილი, ასეთ დროს ერთი ინტერვენციით აღნიშნული დისბალანსის განეიტრალება თითქმის შეუძლებელია. სებ-მა კი პირველი ინტერვენციისას დოლარის გამოტანიდან ერთი კვირის განმავლობაში, ინტერვენციამდე არსებულ მდგომარეობასთან შედარებით, 15-ჯერ მეტი ლარი გაუშვა მიმოქცევაში.

კერძოდ, სებ-მა 2019 წლის 1 აგვისტოდან 8 აგვისტომდე, რეფინანსირების სესხები 1.2 მლრდ- დან, 1.8 მლრდ-მდე გაზარდა. ცხადია, ასეთ რეალობაში კურსმა გაუმჯობესებული პოზიციები დიდხანს ვერ შეინარჩუნა. რაც შეეხება მეორე ინტერვენციას, ამ პერიოდში რეფინანსირების სესხები, რომელიც მნიშვნელოვნად განაპირობებს ლარის მასას, ისტორიულ მაქსიმუმთან ახლოს, 1.970 მლრდ-მდე იყო გაზრდილი, რამაც პრაქტიკულად, ჩაყლაპა დოლარის გამოტანის ეფექტი.

ეროვნული ბანკი შეცდომებზე ვერ სწავლობს

2020 წელი ლარისთვის საკმაოდ კარგად დაიწყო, დაგვიანებით ამოქმედებულმა რეფინანსირების განაკვეთის ინსტრუმენტმა კურსის გაჯანსაღება უზრუნველყო და კურსიდან წამოსული წნეხიც შერბილდა ინფლაციურ პროცესებზე.

იმის მიუხედავად, რომ 2020 წლის დასაწყისიდან რეგიონში „კორონა“ კრიზისის გამო შოკები მძაფრდებოდა ეროვნული ვალუტა პოზიციებს ინარჩუნებდა და პირველი კვარტლის მიწურულს, ერთი დოლარი 2.77 ლარის ფარგლებშიც კი ივაჭრებოდა. სწორედ ამ მონაცემებით გულმოცემული ხელისუფალნი თავსაც იწონებდნენ, რომ გლობალურმა კრიზისმა ლარს ვერაფერი დააკლო, ეს კი მთავრობის სწორ ეკონომიკურ პოლიტიკაზე მიუთითებდა.

თუმცა, ამ განცხადებიდან რადენიმე დღეში ლარმა მკვეთრი გაუფასურება დაიწყო და თუ მარტის დასაწყისში ერთო დოლარი 2.77 ლარის ფარგლებში ივაჭრებოდა, მარტის მიწურულს ერთი დოლარის ღირებულება 3.50 ლარს გადასცდა.

მაგრამ ლარის გაუფასურება მხოლოდ გლობალურ კრიზისს დავაბრალოთ, არ იქნება სწორი. მით უფრო, როდესაც უკვე ვახსენეთ, რომ კრიზისის საწყის ეტაპზე ლარი თავმომწონედ გამოიყურებოდა. თუმცა, მოხდა რაღაც, რამაც ლარი თავდაყირა დააყენა. ეს რაღაც კი იყო არა გლობალურ ეკონომიკიდან მომდინარე, არამედ ადგილობრივ ბაზარზე დაშვებული შეცდომა.

როგორც უკვე ვახსენეთ, ლარმა მკვეთრი გაუფასურება მარტის დასაწყისში დაიწყო. თუ გაუფასურების ტრენდს დავაკვირდებით, იგი ლამის საათის სიზუსტით მიჰყვა საპენსიო სააგენტოს ტრანზაქციას, რომლის მიხედვითაც 500 მლნ ლარი კომერციული ბანკების ანგარიშებზე გადავიდა. ბანკებს გაეზარდათ ლიკვიდობა და თავის მხრივ ეს თანხა მიმოქცევაში გაუშვეს. სხვა სიტყვებით, რომ ვთქვათ ერთბაშად ლარის მასა ნახევარი მილიარდით გაიზარდა, რაც ლარისთვის მნიშვნელოვანი წნეხი აღმოჩნდა.

ეს გარემოება ბევრს გამორჩა და ლარის გაუფასურება პირდაპირ გლობალურ კრიზისსა და კორონა ვირუსს დაბრალდა. გლობალური შოკების მოლოდინში, ცხადია, სავალუტო ვაჭრობის მონაწილეებმაც დაიწყეს ჰეჯირება და ამან კიდევ უფრო გაზარდა წნეხი ეროვნულ ვალუტაზე. ისიც ცხადია, რომ ამ პროცესების შესახებ სრული ინფორმაცია ჰქონდა ცენტრალურ ბანკს, მაგრამ ამის მიუხედავად სებ-ი მთელი თვის განმავლობაში არ ჩარეულა სავალუტო ბაზარზე. სებ-ი ლარის გაუფასურებასა და სავალუტო ბაზარზე არსებულ პანიკას შორიდან უყურებდა. ეს ის შეცდომაა, რომელიც სებ-მა ერთხელ უკვე დაუშვა 2019 წელს და რომელიც დასაწყისშიც ვახსენეთ.

გვენეტაძის უწყებამ მხოლოდ მაშინ გადაწყვიტა სავალუტო ბაზარზე ჩარევა, როცა კურსი 3.60 ლარიან ნიშნულს მიუახლოვდა და ბაზარს 40 მლნ დოლარი მიაწოდა. ამასთან, მონეტარული ხელისუფლების აღმასრულებლებმა აქტიური კომუნიკაცია დაიწყეს სავალუტო ვაჭრობის მონაწილეებთან და საჯაროდ განაცხადეს, რომ სებ-ი ბაზარზე უფრო აქტიურად იქნებოდა წარმოდგენილი. შედეგმაც არ დაყოვნა და ძალიან მალე კურსი მართვას დაექვემდებარა, თუ მარტის ბოლოს ერთი დოლარი თითქმის 3.60 ფარგლებში ივაჭრებოდა რამდენიმე კვირაში კურსი თითქმის 48 პუნქტით გამყარდა.

თუმცა დიდხანს არც ეს პოზიტიური ტრენდი გაგრძელდა და სებ-მა შეცდომების ახალი ტალღა წამოიწყო, რასაც ლარის დევალვაციის ახალი ტალღა მოჰყვა.

კერძოდ, იმის მიუხედავათ, რომ კურსიდან წამოსული წნეხის ფონზე, ინფლაციის მაჩვენებელი მიზნობრივს 2.5 ჯერ აჭარბებდა, სებ-მა მონეტარული პოლიტიკის შერბილება გადაწყვიტა და რეფინანსირების განაკვეთი 9%-დან 8.5%-მდე შეამცირა. (ეს არის სებ-ის ერთ ერთი ყველაზე მძლავრი ინსტრუმენტი). ეს გადაწყვეტილება სებ-ში მოთხოვნის შოკებით ახსნეს და განმარტეს, რომ საერთო მოთხოვნის შემცირება ისედაც ფასების შემცირების მიმართულებით იმოქმედებდა. თუმცა, აქ ცენტრალურ ბანკს გამორჩა მიწოდების შოკები, როგორებიცაა მიწოდების ჯაჭვის უწყვეტობა, ასევე გაცვლითი კურსიდან მომდინარე წნეხი. აქვე საგულისხმოა ისიც, რომ სებ-ს გამორჩა მოთხოვნის შემცირების დროებითობა, რომელიც საბანკო ვალდბულებების ხელოვნური გადავადებით იყო გამოწვეული.

თუმცა, სამწუხაროდ, სებ-ის არათანმიმდევრულობა მხოლოდ ამით არ შემოიფარგლა. მაგალითად, დღეს ქვეყანა არის რეალობაში, როდესაც უცხოური ვალუტის შემოდინება მნიშვნელოვნად შემცირდა. ასეთ დროს ცენტრალურმა ბანკმა ბაზარს უნდა მიაწოდოს უცხოური ვალუტა, ამას თავად სებ-შიც ადასტურებენ. სწორედ ამისთვის გვაქვს სავალუტო რეზერვები. ეს სწორედ ის რეზერვებია, რომლის შევსების მოტივითაც გასულ წელს ლარის გაუფასურება მნიშვნელოვნად წაახალისა სებ-მა.

ეს რეზერვები სწორედ ასეთი კრიზისული სიტუაციებისთვის არსებობს და როგორც უკვე ვახსენეთ, ამას თავად ცენტრალურ ბანკშიც ადასტურებენ. მაგრამ რა ხდება ამ დროს სინამდვილეში – კრიზისის დაწყებიდან დღემდე, ცენტრალურმა ბანკმა სავალუტო ბაზარს, სავალუტო აუქციონების საშუალებით სულ 160 მლნ დოლარი მიაწოდა (ჯერ-ჯერობით უცნობია პირდაპირი გზით რა მოცულობის დოლარი იქნა მიწოდებული). ეს მაშინ როდესაც წლის დასაწყისიდან დღემდე, თითქმის 300 მლნ ლარით არის გაზრდილი M2 აგრეგატი, ეს მაშინ როდესაც, თითქმის 800 მლნ არის გაზრდილი რეფინანსირების სესხები წლის დასაწყისთან შედარებით. (ასევე გაზრდილია წინა კვირასთან შედარებით)

ასეთ რეალობაში კი არ იქნება სამართლიანი, თუ ვიტყვით, რომ ეროვნული ვალუტის დღევანდელი მდგომარეობა მხოლოდ საგარეო შოკების ბრალია. ზემოთმოყვანილი ანალიზის შემდეგ, ვფიქრობ, ლარის დღევანდელი ნიშნულიც აღარ უნდა იყოს ვინმესთვის გასაკვირი“, – აღნიშნავს პაატა ბაირახტარი.

გაზეთი „ბანკები და ფინანსები“