2021 წელს ორი უმსხვილესი ენერგეტიკული პროექტი გაუქმდა. ნამახვანჰესის ინვესტორმა, თურქულმა ენერგოგიგანტმა ENKA-მ სექტემბერში საფონდო ბირჟაზე ფორს-მაჟორისა და კონტრაქტის პირობების დარღვევის გამო, სახელმწიფოსთან საინვესტიციო ხელშეკრულების გაწყვეტის შესახებ გააკეთა განცხადება. კომპანიის გადაწყვეტილება მთავრობის მიერ ჰესის კაშხლის მშენებლობაზე გამოცხადებულ მორატორიუმს და მოსახლეობის პროტესტს მოყვა. გავრცელებული ინფორმაციით, კომპანია ამჟამად საერთაშორისო საარბიტრაჟო დავის დასაწყებადაც ემზადება. მეორე მსხვილი პროექტი კი ხუდონჰესის 702-მეგავატიანი ჰესის მშენებლობას ითვალისწინებდა, როგორც ცნობილია ამჟამად პროექტის ინვესტორთან Trans Electrica BVI-სთან ხელშეკრულების შეჩერების პროცესი მიმდინარეობს.
ეკონომიკის მინისტრი ნათია თურნავა ამ ორ ჰესზე საუბრისას, პროეტების განხორციელების შესაძლებლობას არ გამორიცხავს.
„თანაბრად განიხილება ახლა, ამ ეტაპზე, როგორც პროექტის გაგრძელება მათ (ENKA) მიერ, ასევე მათი მხრიდან პროექტიდან გასვლა გარკვეული პირობებით. ორივე შემთხვევაში ეს უნდა იყოს ჩვენი ეკონომიკის სასარგებლოდ მიღებული გადაწყვეტილება“, - აღნიშნა თურნავან რამდენიმე დღის წინ „ნამახვანჰესის“ პროეტზე საუბრისას.
„2011 წელს გაფორმდა შეთანხმება ინდურ კომპანია „ტრანს ელექტრიკასთან“ „ხუდონჰესის“ განვითარების შესახებ. ობიექტური თუ სუბიექტური მიზეზების გამო ვხედავთ, რომ 10 წელი გავიდა მას შემდეგ და ეს პროექტი ვერ განხორციელდა. აქ არ არის მხოლოდ ერთი მიზეზი და ისიც მაინცდამაინც კომპანიის მხარეს, აქ არის მიზეზების კრებული, მათ შორის პროექტის სირთულე. აქედან გამომდინარე, ერთი წლის წინ გადავწყვიტეთ, რომ საერთაშორისო კონსულტანტის დახმარებით მოველაპარაკოთ ინდურ კომპანიას, რომ მოვშალოთ თანდათან ის შეთანხმება, რომელიც ჩვენს შორის იყო დადებული. ახლა ვიზრუნებთ იმაზე, რომ აქტივები დაუბრუნდეს სახელმწიფოს და მერე ვიმსჯელებთ, რა ფორმით იქნება უმჯობესი ამ დიდი სტრატეგიული პროექტის განხორციელება“, - განმარტა ნათია თურნავამ.
თუმცა, მიუხედავად ჰესების შეჩერებული ხელშეკრულებებისა, 2022 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის ფისკალური რისკების ანალიზის დოკუმენტში მოცემულია სცენარები, თუ როგორ გაიზრდება წნეხი ბიუჯეტზე ორი მსხვილი ჰიდროელექტროსადგურის - „ნამახვანჰესისა“ და „ხუდონჰესის“ განხორციელების შემთხვევაში.
ფისკალური რისკების ანალიზის დოკუმენტის თანახმად, პესიმისტური სცენარის, ანუ ეკონომიკური შოკის დადგომის შემთხვევაში, ამ ორი ჰესის აშენების შემთხვევაში, ერთი წლის განმავლობაში ინვესტორებისთვის მთავრობას ჯამურად შესაძლოა, დაახლოებით, 1 მილიარდი ლარი ჰქონდეს გადასახდელი. ეს დამოკიდებულია იმაზე, თუ რა იქნება ელექტროენერგიის საბაზრო ღირებულება და რა თანხის შევსება მოუწევს სახელმწიფოს, კონტრაქტით ნაკისრი ვალდებულების შესაბამისად.
„მიუხედავად იმისა, რომ მიმდინარეობს ხუდონის და ნამახვანის მემორანდუმების შეწყვეტის პროცედურები, ფისკალური რისკის დემონსტრირების მიზნით, მოდელში ასახულია ორივე პროექტი მემორანდუმით განსაზღვრული PPA პირობებით. მოდელი ეფუძნება შემდეგ დაშვებებს: - ყველა PPA ოპერირების ეტაპზეა გადასული (ჩართულია).
მიუხედავად იმისა, რომ მიმდინარეობს ხუდონის და ნამახვანის მემორანდუმების შეწყვეტის პროცედურები, ფისკალური რისკის დემონსტრირების მიზნით, მოდელში ასახულია ორივე პროექტი მემორანდუმით განსაზღვრული PPA პირობებით. მოდელი ეფუძნება შემდეგ დაშვებებს:
- ყველა PPA ოპერირების ეტაპზეა გადასული (ჩართულია). ცხრილში ჩანს თითოეული მათგანის გენერაცია;
- გაკეთებულია დაშვება, რომ ეკონომიკური შოკის პირობებში ელექტროენერგიაზე მოთხოვნის შემცირების გამო, ქვეყანაში შეიქმნა ჭარბი ენერგია, რომლის შესყიდვაზეც სახელმწიფოს ვალდებულება აქვს აღებული;
- რადგან ბაზარი დერეგულირებულია, პირველ რიგში მომხმარებელი ყიდულობს იაფ ენერგიას და გაუყიდავი რჩება ყველაზე ძვირი ენერგია, ასეთებია Top-3 პროექტი - ნენსკრა, ხუდონი და ნამახვანი.
- გენერაციის ძირითადი ნაწილი მოდის იმ თვეებზე, რომელზეც ვრცელდება PPA;
- ელექტროენერგიის საბაზრო ფასი 1 კვტ.სთ-ზე შეადგენს 5.5 აშშ ცენტს.
ამ დაშვებების გათვალისწინებით, სახეზეა ორი ტიპის რისკი:
- PPA ტარიფისა და საბაზრო ფასის განსხვავების გამო წარმოქმნილი ვალდებულება, რისი მოხდენის ალბათობაც ძალიან მაღალია, შეადგენს 94.5 მლნ აშშ დოლარს. მაგალითად, ნამახვანის ხარჯი ოპერირების პირველ წელს (როცა ტარიფი 6.2 ცენტია), შეადგენს 5 მლნ აშშ დოლარს, ეს თანხა მეთხუთმეტე წელს ადის 27 მლნ აშშ დოლარამდე ტარიფის ესკალაციის გამო; ასეთი ტიპის რისკების რეალიზება უნდა დაგვიდგეს ბაზრის დერეგულურებისთანავე.
- ეკონომიკური შოკის შედეგად (მაგ. პანდემიის შედეგად გამოწვეული ეკ. კრიზისი) ელექტროენერგიაზე მოთხოვნის მკვეთრი შემცირების გამო წარმოქმნილი ჭარბი ენერგია, რომლის სავალდებულო შესყიდვაზეც გაცემულია სახელმწიფო გარანტია PPA კონტრაქტის სახით - 205 მლნ აშშ დოლარი. თუ დავუშვებთ რომ ეკონომიკური კრიზისები მეორდება ყოველ 10 წელში ერთხელ, დაახლოებით 10-წლიან პერსპექტივაში უნდა ველოდოთ ასეთი რისკის რეალიზებას. ისეთ პროექტებში, სადაც სახეზეა ტარიფის ესკალაცია, აღნიშნულის ეფექტი კიდევ უფრო მძიმდება.
წარმოდგენილი სცენარით რისკის რეალიზების მოცულობამ, შესაძლოა, შეადგინოს დაახლოებით 300 მლნ აშშ დოლარი (ლარებში 0.9-1 მლრდ ლარი). ამ თანხიდან დაახლოებით 30%-ის რეალიზების ალბათობა ძალიან მაღალია, დანარჩენი ნაწილის რეალიზება მიბმულია ეკონომიკური შოკის მოხდენის ალბათობაზე, რომელიც მეორდება დაახლოებით ყოველ 10 წელში ერთხელ და წარმოადგენს პესიმისტურ სცენარს, - წერია 2022 წლის ბიუჯეტის ფისკალური რისკების ანალიზის დოკუმენტში.
აღსანიშნავია, რომ Trans Electrica BVI-სა და Trans Electrica Georgia-სთან საქართველოს მთავრობამ ხუდონის 702-მეგავატიანი ელექტროსადგურის მშენებლობასთან დაკავშირებით პირველი მემორანდუმი 2011 წელს გააფორმა. მას შემდეგ დოკუმენტში არაერთი ცვლილება შევიდა. 2015 წელს განახლებული მემორანდუმის მიხედვით, სახელმწიფო ელექტროსადგურის აშენების შემდეგ იღებდა ვალდებულებას, რომ აშენებიდან 15 წლის განმავლობაში წინასწარ დადგენილ ტარიფად შეეძინა გამომუშავებული ელექტროენერგია. კერძოდ, PPA ხელშეკრულებაში ჩაიდო, რომ პირველი 8 წლის განმავლობაში „ხუდონის“ გამომუშავებული ელექტროენერგიის გარანტირებული ტარიფი კილოვატზე 10.5 აშშ ცენტი იქნებოდა. თუმცა, პროექტის განვითარება ფაქტობრივად გაჩერებულია.
„ხუდონჰესი“ ქვეყნის ერთ-ერთი უმსხვილესი ენერგეტიკული პროექტია, რომელიც 800 მილიონ აშშ დოლარამდე მოცულობის პირდაპირი უცხოური ინვესტიციებიით ხორციელდებოდა. პროექტს უნდა დაეკმაყოფილებინა ქვეყანაში პიკური მოთხოვნილების 20% და შიდა წლიური გენერაცია 15% -ით გაეზარდა.
ნინო თამაზაშვილი
ნამახვანჰესი
